Volkan Ertit*
21. yüzyılın birinci 20 yılı din ve toplum ortasındaki ilgiye dair büyük bir fotoğraf karesi çekmek için uğraştığımız vakit dilimini kapsarken, yanıt aradığımız temel sorular şunlardı: “Modernleşmeyle sert formda dinden uzaklaşan Avrupa ve Kuzey Amerika’daki dönüşüm Türkiye’de de yaşanıyor mu? Yoksa Türkiye AK Parti iktidarının siyasetleri sebebiyle sekülerleşme teorisinin açıklayamadığı bir istisna olabilir mi?”
AK Parti’nin toplumu (özelde gençleri) dindarlaştırma siyasetinin muvaffakiyetle sonuçlanmadığını kabul eden yaklaşım gün geçtikçe yaygınlaşmakta. Sayısı arttırılan imam hatip liseleri ve ilahiyat fakülteleri, bütçesi arttırılan Diyanet İşleri Başkanlığı, daha fazla paye verilen tarikat ve cemaatlerin varlığı, klâsik aile yapısının korunması için verilen uğraşlar AK Parti’nin arzuladığı kuşağın ortaya çıkmasına yardımcı olamamış görünüyor. Toplumun maddelerinin devletin maddelerini bypass ettiğini sav etmek zorlama bir çıkarım olmayabilir. Erdoğan’ın hayalini kurduğu “Asım’ın nesli” yerine Instagram, Tik Tok, Twitter, Twitch ve başka toplumsal medya araçlarında toplumsallaşmasını yaşayan, yüzü Batı’ya dönük bir nesille karşı karşıyayız. Kelam konusu inanç, ibadet, dinle yoğrulmuş ailevi bedeller, eşcinsellik, cinsellik, kıyafet kodu, tatil algısı, flört ve gibisi hususlar olduğunda kendi anne-babasına kıyasla farklı tecrübelere sahip bir jenerasyon, ülkenin gerçekliği haline gelmiş durumda. KONDA’nın 2008-2018 yılları ortasını kapsayan Hayat Şekilleri Araştırması da yaşanan değişimi 10 yıllık bir dönemde kıyaslama bahtı sunmakta (1). Geçtiğimiz günlerde yayımlanan ‘Sayılarla Türkiye’de İnanç ve Dindarlık’ çalışması da -ihtiyatlı olmakla birlikte- jenerasyonlar ortası farklılık olarak okunabilecek bulgulara sahip (2). (Çalışmada hayli değerli datalar var, o nedenle ayrıyeten bir yazıyı hak ediyor.)
Son vakitlerde bir küme akademisyen bu büyük boyutlu fotoğraf karesinin farklı noktalarına zoom yapmak için uğraşıyor. Besim Dellaloğlu kavramın yanlışlı kullanımlarına dair etraflıca teorik tartışmalar yaparken (3) bir başka taraftan da alan araştırmasına dayalı kitaplar birbirinden bağımsız akademisyenler tarafından üretilmeye çalışılıyor. Örneğin son devirlerde, Adana-Mersin-Hatay’da kümelenmiş Arap-Alevilerin inanç özelinde yaşadıkları toplumsal dönüşümleri etraflıca anlamaya ve bir akademik yapıta dönüştürmeye çalışıyorum. Kümenin üyesi olarak bir de bölgede yaşıyor olmam, onların inançtan uzaklaşma süreçlerini daha derinden inceleme ve manaya imkanını sunmakta. Yusuf Ekinci’nin ‘Kürt Sekülerleşmesi’ kitabı da misal bir uğraşın eseri.(4) Bu çalışma, o büyük fotoğraf karesinde, Kürtlerin yoğunluklu yaşadığı bölgeyi yıllar süren bir çalışma ile derinlemesine inceleyerek nesiller ortası yaşanan dönüşümü ortaya koydu. Nevşin Mengü ve Büşra Cebeci de başını açmaya çalışan bayanların yaşadıkları tecrübeleri kitaplaştırdılar.(5) Hamdi Tayfur’un editörü olduğu ‘Dip Dalga: Eski Müslümanlar Yeni Deistler/Agnostikler/Ateistler’ (6) kitabı da tekrar bu büyük fotoğraf karesinin bir noktasına dikkatimizi çekmeye çalışıyor. Son vakitlerde dindar toplulukta yaşanan derin bir dönüşümün izlerinin takip edilebilmesi ismine kıymetli datalar barındırıyor: İmam hatip okullarından ya da İlahiyat fakültelerinden mezun olmuş 60 kişinin İslam’dan kopuş öyküleri.
Kitapta iştirakçilere ucu açık 10 soru sorulmuş. Sözü sözüne olmasa da birtakım temel sorular şunlar:
·Geçmişte Müslümanlığınızı nasıl yaşardınız?
·Sizi dine karşı kuşkuya sevk eden sebep ya da sebepler nelerdi?
·İnancınızla ilgili en derin çıkmazınız neydi?
·İslam dininden çıkmanıza karşın vazifenizi nasıl yerine getiriyorsunuz? (Bu soru İlahiyat fakültelerindeki akademisyenler ve Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi öğretmenleri için sorulmuş.)
·İfşa olmanız durumunda başınıza neler gelebilir?
Tayfur, görüşmecilerin sözleri doğrultusunda İslam’dan uzaklaşılmasının nedenlerini şu biçimde özetliyor.
Birinci Etken: İslam kaynaklarını direkt okuma.
İslam’dan uzaklaşanlara getirilen tenkitlerden biri de, “Gerçek İslam’ı bilseydi, dinden uzaklaşmazdı” formunda olmaktadır. İştirakçiler için bu tenkit çok güçlü olmayabilir çünkü iştirakçilerin büyük çoğunluğu İslam tarihini ve hadisleri temel kaynaklardan okuyabilen, Kuran-ı Kerim’e hâkim ve hatta kimileri İlahiyat fakültelerinde kendilerini gizleyerek çalışan akademisyenlerden oluşmakta. Tayfur’un sözü ile, İslam kaynaklarına ayrıntılıca hâkim olacak biçimde yapılan bu okumalar “kafaları karışmasın diye gizlenen, zikredilmeyen, sumen altı edilen yahut farklı yorumlanarak kurtarılmaya çalışılan bilgi ve ayetlerin sorgulanmasına” sebep olmuş (s.138).
İkinci Etken: Farklı alanlarda yapılan okumalar ve bunların İslam’la karşılaştırılması.
Katılımcıların dini bırakmalarındaki bir başka sebep ise İslam dininin özgün olmadığını düşünmeleri. Birçok iştirakçi İslam’ın bilhassa öbür İbrahimî dinler ve eski uygarlıkların (Sümer, Mısır, Yunan) mitolojik kıssalarının derlemesi olduğunu düşünüyor. Tayfur’a nazaran iştirakçilerin ideoloji, antropoloji ve bilim ideolojisi üzere okumalar yapmaları İslam’ın kaynağının “semavi” değil “insanî” olduğuna dair algılarının güçlenmesine neden olmuş.
Üçüncü Etken: Radikal İslamcı örgütlerin ve İslam devletlerinin hareket ve uygulamaları.
Katılımcıların İslam’dan uzaklaşmalarının bir öbür sebebi ise “‘Gerçek İslam’da aslında IŞİD Hizbullah, Taliban üzere oluşumlar olmaz” tezinin yanlışsız olmadığını düşünmeleri. Bilakis, bu örgütlerin ve İslamcı devletlerin (Suudi Arabistan, İran vb.) çağdaş periyottaki anlayışlarla uyuşmayan hareket ve uygulamalarının Kuran’da, Muhammed peygamberin hayatında ve hadislerde (temel kaynaklarda) olduğunu düşünüyorlar.
Dördüncü Etken: Dinin politik, ekonomik ve öteki çıkarlar için kullanılması.
Katılımcılar öncelikli olarak AK Parti iktidarını ve Gülencileri buna örnek olarak gösteriyorlar. İştirakçilerin tabirlerinden anlaşılan, dinin negatif temsillerine gösterilen reaksiyon, bir yerden sonra dinin kendisine dönmüş durumda. Kitapta geçen cümlelerle bu sebep şu halde özetlenebilir:
·AK Parti iktidarının dine referans vererek uyguladığı siyasetlerin berbat sonuçları.
·İslamcı cemaat yapıları ve tarikatlardaki menfaate dayalı alakalar, yapılan haksızlıklar, önderlerin müritleri ve elamanları sömürmesi.
·İslam dünyasındaki ahlaki yozlaşma, yoksulluk ve gerilik (s. 140).
Beşinci Etken: İnternet.
Bu noktada temel vurgulanan, bilginin sirkülasyonunun kolaylaşması, din tenkitlerinin geniş kitlelere ulaşması ve bunlara tatmin edici cevapların verilmemesi.
Her ne kadar kitapta dinden kopuşa dair “İçsel Etkenler” diye öbür bir alt başlık açılmış olsa da, burada söz edilenler aslında üstteki etkenlerin sonuçları durumunda. Yani, tüm bu etkenler İslam’a dair sembol, figür ve savların sert formda sorgulanmasına neden olmuş görünüyor. İştirakçilerin tabirlerinde öne çıkan birtakım hususlar şu biçimde özetlenebilir:
·Yaratıcının (Allah’ın) yasakçı ve şiddetli bir cezalandırıcı olduğunun,
·Mecbur olmadığı halde adaletsiz bir dünya yarattığının,
·Dünyadaki olaylara duyarsız olduğunun, ve
·Kur’an’ın çelişkili, tutarsız, evrensellikten uzak, geçerliliği kısa vakitte kaybolacak, günün insan vicdanı ile uyuşmayan ayetlere sahip olduğunun düşünülmesi.
Katılımcılar, “İslam’dan çıktığınız için pişman mısınız?” biçiminde sorulan son soruya ise genelde pişman olmadıklarını, pişman olanlar ise bu süreci daha evvel yaşamadıkları için, “Genç yaşlarını yahut ömürlerinin büyük kısmını dindar geçirmekten, İslami topluluğa hizmet etmekten, din ile boşa geçen yıllardan dolayı” pişman olduklarını belirtmişlerdir.
Tayfur’un editörlüğünü yaptığı kitap, büyük fotoğraf karesindeki daha küçük bir alanın, eski Müslümanların dinden uzaklaşma süreçlerinin, daha uygun anlaşılmasına yardımcı oluyor. Kitabın örneklemini oluşturan 60 kişinin temel özelliği dini okullardan mezun olmaları ve ortalamanın üzerinde dini bilgiye sahip olmaları. Türkiye’de dini okullarda okuyanlar ya da çalışanlar yekpare bir kümesi temsil etmiyorlar. Tersine, hem imam hatiplerde hem de ilahiyat fakülteleri’nin kendi içinde sert bir dönüşüm ve farklı kümeler ortasında çekişmeler yaşanıyor. Seküler dünyanın uzak ve toptancı bir bakış açısına sahip olduğu bu farklı dünyaya dair tartışmalarla ileride daha sık müsabaka ihtimalimiz olduğunu düşünüyorum. Yayımlanan yeni çalışmalarla, Tayfur’un bize gösterdiği fotoğrafın daha netleşmesi mümkündür.
*Doç. Dr., Adana Alparsan Türkeş Bilim ve Teknoloji Üniversitesi
Dipnotlar
1. KONDA. 2008-2018 Hayat Usulleri Araştırması: 10 Yılda Ne Değişti?
2. Zübeyir Nişancı. (2023). Sayılarla Türkiye’de İnanç ve Dindarlık.
3. Besim Dellaloğlu. (2022, 17 Kasım). Sekülerleşme Nedir? https://www.perspektif.online/sekulerlesme-nedir/ Besim Dellaloğlu (2022, 1 Aralık). Seküler Dindarlık. https://www.perspektif.online/sekuler-dindarlik/
4. Yusuf Ekinci. (2022). Kürt Sekülerleşmesi. İrtibat Yayınları.
5. Nevşin Mengü & Büşra Cebeci. (2021). Herkes İstediği Üzere Yaşasın- Türkiye ve İran’daki Bayanların Başörtüsünü Çıkarma Pratikleri. İrtibat Yayınları.
6.Hamdi Tayfur (2023). Taban Dalga. Eski Müslümanlar Yeni Dinsizler, Agnostikler, Atesitler. Ankara Okulu.